Η ταξινόμηση των ονομάτων

Πώς ταξινομούμε τα ονόματα




Ανάλογα με το είδος της οντότητας που συμβολίζουν, μπορούμε να ταξινομήσουμε τα ονόματα με τον τρόπο που βλέπετε στο διάγραμμα 1.
Ταξινόμηση των ονομάτων
Ας δούμε μερικά παραδείγματα:

Κύρια ονόματα: Γιάννης, Μαρία, Αντώνης, Άννα, Γεώργιος Καραϊσκάκης, Μέγας Αλέξανδρος, η Τζοκόντα (του Λεονάρντο Νταβίντσι), Μήλος (όνομα πλοίου), Συμβούλιο Επικρατείας, Όλυμπος (το βουνό), Σίφνος, Πάρος, Σαντορίνη, Δευτέρα, Τρίτη, Τετάρτη, Πέμπτη, Δεκέμβριος, Πάσχα, Ρεξ (ο σκύλος μας),…

Συγκεκριμένα κοινά ονόματα: καρέκλα, πόρτα, δωμάτιο, αστερισμός, οικογένεια, ελαιώνας, αέρας, νερό, γέφυρα, φως, σκιά, δέντρο, λουλούδι, ….

Αφηρημένα κοινά ονόματα: νόηση, νοημοσύνη, αφηρημάδα, σοφία, ιδανικό, παραλογισμός, δαρβινισμός, χριστιανισμός, βουδισμός, αλαζονεία,…

Ονόματα και σύνολα




Είπαμε ότι τα ονόματα συμβολίζουν οντότητες. Οι οντότητες όμως που μας περιβάλλουν είναι αναρίθμητες. Πολλές απ’ αυτές μάλιστα, ενώ χρησιμοποιούνται για τον ίδιο σκοπό, έχουν διαφορετικά σχήματα, χρώματα και διαστάσεις. Για παράδειγμα η καρέκλα: Σκεφτείτε μόνο πόσων ειδών καρέκλες έχετε δει…

Αφού όμως το όνομα είναι ένα σύμβολο, έχουμε τη δυνατότητα να εκφράσουμε μ’ αυτό πολλές ομοειδείς οντότητες –ακόμη και αν παρουσιάζουν μεταξύ τους κάποιες διαφορές.

Έτσι, το όνομα καρέκλα μετατρέπεται σε ένα σύνολο που περιλαμβάνει όλα τα είδη καρέκλας που έχουμε συναντήσει (γραφείου, καφενείου, εστιατορίου, καθιστικού κτλ). Αυτό ισχύει για τα περισσότερα συγκεκριμένα κοινά ονόματα.

Περιληπτικά ονόματα




Εκτός από αυτά που είδαμε, υπάρχουν συγκεκριμένα κοινά ονόματα που δηλώνουν αμέσως ότι συμβολίζουν ένα σύνολο οντοτήτων. Πρόκειται για οντότητες που αποτελούν σύνολα, εξαιτίας των ιδιαίτερων σχέσεων που τις συνδέουν.

Δείτε μερικά περιληπτικά ονόματα: "αστερισμός", "πλήρωμα", "ορχήστρα", "ελαιώνας", "δάσος", "εβδομάδα", "οικογένεια", "ομάδα", "σύλλογος", "ομοσπονδία", "τάγμα", "λόχος", κτλ. Τα ονόματα αυτά ονομάζονται περιληπτικά (από το ρήμα "περιλαμβάνω"). 

Ονόματα που δηλώνουν ύλη ή μάζα




Ονόματα όπως "ξύλο", "ξυλεία", "νερό", "κρασί", "αέρας", "γυαλί", "ύφασμα", "σκόνη", "νέφος", κτλ. συμβολίζουν οντότητες που χαρακτηρίζονται από την ομοιογένεια της ύλης ή της μάζας που τις συνθέτει.

Μπορεί ένα συγκεκριμένο κοινό όνομα να είναι μοναδικό;




Ναι.

Τι το κάνει μοναδικό; Η θέλησή μας να το διαφοροποιήσουμε από όλα τα άλλα που τυχαίνει να έχουν κοινά γνωρίσματα μ’ αυτό. Για παράδειγμα, όταν λέμε "Ήλιος", αναφερόμαστε σε ένα συγκεκριμένο ουράνιο σώμα, που αποτελεί το κέντρο του συστήματος στο οποίο εντάσσεται ο πλανήτης μας. Έτσι, το όνομα "Ήλιος" αναφέρεται σε ένα σύνολο που περιέχει μόνο ένα μέλος.

Ενώ είναι μοναδικά, αποτελούν κι αυτά σύνολα. Αλλά με μια διαφορά: Αποτελούνται μόνο από ένα μέλος.
 
Για παράδειγμα, το όνομα "Γεώργιος Καραϊσκάκης" είναι μοναδικό: Αναφέρεται στον ήρωα της Επανάστασης του 1821.

Υπάρχουν βέβαια και κύρια ονόματα που μερικές φορές δεν φαίνονται και τόσο… μοναδικά. Αν ξεφυλλίσετε τον τηλεφωνικό κατάλογο, θα βρείτε να επαναλαμβάνεται αρκετές φορές όνομα "Γιάννης Παπαδόπουλος". Σ’ αυτή την περίπτωση, τι κάνουμε για να επισημάνουμε τη μοναδικότητα ενός ανθρώπου που έχει αυτό το όνομα; Αναφέρουμε μαζί το όνομα του πατέρα του και, αν χρειάζεται το όνομα της μητέρας του.

Η δύναμη των ονομάτων




"Τι είναι αυτό;"
 
Μ’ αυτή την ερώτηση αρχίζουμε στα παιδικά μας χρόνια. Ίσως μ’ αυτή συνεχίζουμε καθώς ενηλικιωνόμαστε. Ζητώντας να μάθουμε τι είναι το αντικείμενο που βρίσκεται απέναντί μας, ακούμε ένα όνομα. Κι αυτό το όνομα μένει, αποτυπώνεται στη μνήμη μας.

Στην αρχή, όνομα και αντικείμενο ταυτίζονται –καθόλου πρακτική λύση! Αργότερα, μαθαίνουμε ότι με το όνομα μπορούμε να ζωντανέψουμε στη σκέψη μας την εικόνα του αντικειμένου και τα συναισθήματα που μας προκάλεσε.
 
Δίπλα στο όνομα αυτό, έρχονται κι άλλα, που το συμπληρώνουν. Έτσι, χτίζεται λίγο-λίγο η μνήμη, η προσωπική μας ιστορία, ο κόσμος μας –η ταυτότητά μας δηλαδή.
Αυτό σημαίνει ότι τα ονόματα δεν είναι απλώς λέξεις μέσα στη γλώσσα μας. Είναι τα στοιχεία που οργανώνουν την προσωπικότητά μας και ταυτόχρονα τις σχέσεις μας με τους ανθρώπους και τα πράγματα που βρίσκονται γύρω μας.

Το όνομα γίνεται χαρακτηριστικό της ύπαρξής τους αλλά και της δικής μας. Και τούτο, επειδή το όνομα οριοθετεί και διαφοροποιεί: Δείχνει τα όρια ανάμεσα σε μας και τους άλλους· ανάμεσα σε μας και τα πράγματα.

Όταν λοιπόν ρωτάμε τι είναι αυτό ή ποιος είναι αυτός, δεν ζητάμε να μάθουμε ένα ακόμη όνομα. Ζητάμε να μάθουμε την ταυτότητα του προσώπου ή του πράγματος που στέκεται απέναντί μας. Η παρουσία του αποκτά νόημα μόνο όταν γνωρίζουμε το όνομά του.
Τα ονόματα έχουν δύναμη. Είναι όμως και σύμβολα δύναμης: κοινωνικής, πολιτικής, οικονομικής. Μπορούν να ενώσουν και να χωρίσουν τους ανθρώπους.

Μπορούν να γίνουν όπλα στα χέρια των πολιτικών και της προπαγάνδας. Δουλειά της, άλλωστε, είναι να αλλοιώσει το περιεχόμενο αυτών των ονομάτων· να βάλει στη θέση της αγάπης για την πατρίδα το μίσος και την επιθετικότητα· και έτσι να μετασχηματίσει την ένταση των συλλογικών βιωμάτων και να τα χειραγωγήσει.

Οι λειτουργίες του ονόματος
μέσα στην πρόταση




Το όνομα, μαζί με το ρήμα, είναι τα στοιχεία που παίζουν καθοριστικό ρόλο στην οργάνωση μιας πρότασης. Στο διάγραμμα 2, βλέπετε τις λειτουργίες που επιτελεί.
Οι λειτουργίες του ονόματος
Με το κλασικό πλέον βιβλίο του Dwight Bolinger μπορούμε να προβληματιστούμε για τον τρόπο με τον οποίο τα ονόματα (ουσιαστικά) σχηματοποιούν την πραγματικότητα, είτε στον επιστημονικό λόγο είτε στην καθημερινή γλώσσα.

Ειδικότερα στο 7ο κεφάλαιο (σελ. 58-67) ο Bolinger δείχνει πώς με τα ονόματα μπορούμε να κατασκευάσουμε ψευδείς οντότητες όπως "φάντασμα", "φλογιστόν" (στη Φυσική), "φρενολογία" (στην Ιατρική), "επίκυκλος" (στην Αστρονομία) κτλ.

Οι οντότητες (ακόμη και οι ψευδείς οντότητες) συγκροτούν τη μνήμη και διαμορφώνουν την αντίληψή μας για τον κόσμο.

Στη σελίδα 66, μάλιστα, ο Bolinger παραθέτει την άποψη του Ludwig von Bertalanffy:

"Αν εξαιρέσουμε την άμεση ικανοποίηση των βιολογικών αναγκών, ο άνθρωπος ζει σ' έναν κόσμο όχι πραγμάτων (things) αλλά συμβόλων".

Αφορμή για έρευνα

Dwight Bolinger: Language, The Loaded Weapon: The Use & Abuse of Language Today, Longman, 1980
M
M