Το θέμα και η εστία
σε μια περίοδο


Το θέμα και η εστία στην κύρια
και στη δευτερεύουσα πρόταση




Αρχίζουμε αμέσως με δύο παραδείγματα:

1. Επειδή δεν αντέχω να βλέπω πολέμους και καταστροφές, έκλεισα την τηλεόραση.
2. Έκλεισα την τηλεόραση, επειδή δεν αντέχω να βλέπω πολέμους και καταστροφές.

Αυτό που αλλάζει στα παραδείγματα είναι η διάταξη των προτάσεων: Στην περίοδο 1, προηγείται η δευτερεύουσα-επιρρηματική· στην περίοδο 2, προηγείται η κύρια πρόταση.

Παρ’ όλο που παρουσιάζουμε και στις δύο περιπτώσεις τα ίδια γεγονότα, η διαφορά στη διάταξη εκφράζει τη θέλησή μας να στρέψουμε την προσοχή του αναγνώστη ή του ακροατή σε διαφορετικό γεγονός κάθε φορά.
Σχήμα 1
Στο παράδειγμα 2, θέμα είναι το γεγονός που εκφράζει η κύρια πρόταση: "Έκλεισα την τηλεόραση". Εστία είναι το γεγονός που εκφράζει η δευτερεύουσα πρόταση: “επειδή δεν αντέχω να βλέπω μόνο πολέμους και καταστροφές” (σχήμα 2).
Η κύρια πρόταση ως θέμα
Η δευτερεύουσα πρόταση ως θέμα
Σχήμα 2
Κι αν οι δύο προτάσεις έχουν διαφορετικά Υποκείμενα;

Τότε, το Υποκείμενο της κύριας πρότασης είναι σημαντικότερο --ανεξάρτητα από τον αν η κύρια πρόταση αποτελεί θέμα ή εστία.
Εννοείται ότι --με τη βοήθεια του επιτονισμού-- μπορούμε να μεταφέρουμε την εστία σε μια φράση ή στη συλλαβή μιας λέξης της κύριας ή της δευτερεύουσας πρότασης.

Παραδείγματα


1α. Επειδή δεν αντέχω να βλέπω πολέμους και καταστροφές [χωρίς κόμμα] έκλεισα την τηλεόραση.
1β. Επειδή δεν αντέχω να βλέπω πολέμους και καταστροφές [χωρίς κόμμα] έκλεισα την τηλεόραση.
1γ. Επειδή δεν αντέχω να βλέπω πολέμους και καταστροφές [χωρίς κόμμα] έκλεισα την τηλεόραση.
1δ. Επειδή δεν αντέχω να βλέπω πολέμους και καταστροφές [χωρίς κόμμα] έκλεισα την τηλεόραση.

2α. Έκλεισα την τηλεόραση, επειδή δεν αντέχω να βλέπω πολέμους και καταστροφές.
Στο παράδειγμα 1, διατυπώνουμε ως θέμα το γεγονός ότι δεν αντέχουμε να βλέπουμε μόνο πολέμους και καταστροφές, που εκφράζεται με την αιτιολογική πρόταση. Εστία είναι το γεγονός που εκφράζει η κύρια πρόταση: "έκλεισα την τηλεόραση" (σχήμα 1).
Ðßíáêáò 1
Μορφή και φόντο στην καθημερινή μας ζωή
Μορφή και φόντο στα κείμενα
Πίνακας 2

Το φόντο και η μορφή
στα κείμενα και στη ζωή μας




Στον πίνακα 1 βλέπετε τον ρόλο που διαδραματίζει η διάκριση φόντου και μορφής κυρίως στα προφορικά και τα γραπτά κείμενα. Οι αντιστοιχίσεις --όπως είδαμε-- δεν είναι πάντα ακριβείς. Αποτελούν όμως μια καλή αρχή για τη γνωριμία με τη δυναμική των πρότασεων που εκφωνούμε ή γράφουμε.
Στον πίνακα 2 η διάκριση μορφής και φόντου επεκτείνεται σε χώρους και διαδικασίες που συναντάμε στην καθημερινή μας ζωή.

Αφορμή για έρευνα



Η δυναμική λειτουργία των προτάσεων, και ειδικότερα η λειτουργία του Θέματος, του Σχολίου και της Εστίας σε ευρύτερα κείμενα --σε κείμενα που υπερβαίνουν τη μία ή τις δύο περιόδους-- δεν καλύπτεται από καμιά σχολική Γραμματική. 

Σ' αυτά τα τόσο σημαντικά κεφάλαια αναφέρονται μόνο σε δύο βιβλία:

•  Στη Γραμματική των Holton, Mackridge, Φιλιππάκη-Warburton, του 1999, στις σελίδες 404-417, στο κεφάλαιο 5.2 σχετικά με τη Σειρά των Βασικών Συστατικών στην Πρόταση.  

•  Στη Γραμματική των Κλαίρη, Μπαμπινιώτη του 2005, στις σελίδες 682-694, στο κεφάλαιο: Η Λειτουργική Προοπτική της Πρότασης, και στο κεφάλαιο: Επιτονισμός και Στίξη, στις σελίδες 1055-1074.

Δημιουργικός Λόγος



Ίσως μάλιστα αξίζει να απαλλαγούμε πλέον από τον αναχρονιστικό και βεβαρυμένο με τόσες αμαρτίες όρο "Έκθεση-Έκφραση" με τον όρο Δημιουργικό Λόγος --χωρίς εισαγωγικά.

Δημιουργικός Λόγος που δεν καλύπτει μόνο λογοτεχνικά κείμενα, αλλά και κείμενα επιχειρημάτων, άρθρα, δοκίμια, επιστημονικές ανακοινώσεις, περιγραφές, τεχνικά εγχειρίδια...
Το περιεχόμενο, όμως, αυτών των δύο σημαντικών βιβλίων δεν πρέπει να μείνει αναξιοποίητο. Με παραδείγματα κειμένων σε έκταση μίας ή περισσότερων παραγράφων και με εμπλουτισμό από τη σύγχρονη διεθνή βιβλιογραφία, θα μπορούσαν να συνεισφέρουν:

•  Στην καλύτερη οργάνωση των κειμένων που γράφουν οι μαθητές.
•  Στον ουσιαστικό εμπλουτισμό του λεξιλογίου τους.
•  Στην ταχύτερη και σε βάθος κατανόηση των προς επεξεργασία κειμένων.
•  Και,τελικά, σε μια δημιουργική προσέγγιση --στο πλαίσιο του σχολείου-- του γραπτού λόγου.

Μια προσπάθεια σαν αυτή θα μπορούσε να συμβάλει σε μια εντελώς διαφορετική "ανάγνωση" των προφορικών και των γραπτών κειμένων.

Θα μπορούσε να αποτελέσει την αφετηρία για τον Δημιουργικό Λόγο.
M
M