Τα ρήματα

Το παρόν ως σημείο αναφοράς




Το παρόν συμπίπτει με τη στιγμή που μιλάμε.

Αν ένα γεγονός συνέβη πριν αρχίσουμε να μιλάμε, ανήκει στο παρελθόν. Αν συμβαίνει τη στιγμή που μιλάμε γι’ αυτό ή το περιγράφουμε, ανήκει στο παρόν (σχήμα 1).

Αν πιστεύουμε ότι θα συμβεί μετά από τη στιγμή που μιλάμε, ανήκει στο μέλλον. Αυτό σημαίνει ότι η στιγμή που μιλάμε, δηλαδή το παρόν, είναι το σημείο αναφοράς για την τοποθέτηση των γεγονότων στον χρόνο.
Το παρόν ως σημείο αναφοράς

Οι ρηματικοί χρόνοι



Τα μέσα που μας παρέχει η Γραμματική για να συμβολίσουμε ένα γεγονός και να το τοποθετήσουμε στον άξονα του χρόνου (δηλαδή στο παρόν, το παρελθόν, ή το μέλλον) είναι οι ρηματικοί χρόνοι.

Το παρόν συμβολίζεται με τον ενεστώτα.

•   Πηγαίνω στον κινηματογράφο.

Το παρελθόν συμβολίζεται με τον παρατατικό, τον αόριστο και τον υπερσυντέλικο.
•   Παλαιότερα, πήγαινα συχνά στον κινηματογράφο [Παρατατικός].
•   Χθες, πήγα στον κινηματογράφο [Αόριστος].
•   Είχα πάει στον κινηματογράφο όταν τηλεφώνησες [Υπερσυντέλικος].

Ένα γεγονός που συνέβη στο παρελθόν αλλά παραμένει ενεργό τη στιγμή που μιλάμε συμβολίζεται με τον παρακείμενο.

•   Έχω διαβάσει αυτό το βιβλίο δύο φορές.

Το μέλλον συμβολίζεται με τον μέλλοντα (τον συνοπτικό, τον εξακολουθητικό, και τον συντελεσμένο).

•   Αύριο θα πάω στον κινηματογράφο [Μέλλοντας συνοπτικός].
•   Από εδώ και πέρα, θα πηγαίνω συχνά στον κινηματογράφο [Μέλλοντας εξακολουθητικός].
•   Θα έχω πάει στον κινηματογράφο πριν έρθεις [Μέλλοντας συντελεσμένος]

Η άποψή μας για τα γεγονότα



Τα γεγονότα όμως δεν μιλούν για τον εαυτό τους. Εμείς τα αντιλαμβανόμαστε· εμείς τα βιώνουμε· εμείς μιλάμε γι’ αυτά.

Όταν λοιπόν χρησιμοποιούμε τους ρηματικούς χρόνους, δεν τοποθετούμε απλώς ένα γεγονός στον άξονα του χρόνου. Παρουσιάζουμε και την άποψή μας γι’ αυτό. Δηλαδή την οπτική γωνία από την οποία το προσεγγίζουμε.

Αυτό σημαίνει ότι, ανάλογα με την οπτική γωνία που επιλέγουμε να δούμε ένα γεγονός, μπορούμε να διακρίνουμε τους ρηματικούς χρόνους σε συνοπτικούς, εξακολουθητικούς, και συντελεσμένους (δείτε τον ακόλουθο πίνακα).
Πίνακας των ρηματικών χρόνων

Οι συνοπτικοί χρόνοι



1. Ταξίδεψα δέκα ώρες για να σε συναντήσω [αόριστος].
2. Θα ταξιδέψω δέκα ώρες για να σε συναντήσω [μέλλοντας συνοπτικός].
3. Ταξίδευα δέκα ώρες για να σε συναντήσω [παρατατικός].
4. Θα ταξιδεύω δέκα ώρες για να σε συναντήσω [μέλλοντας εξακολουθητικός].

Στις προτάσεις 1 και 3, ο ομιλητής παρουσιάζει ένα γεγονός που συνέβη στο παρελθόν. Τα ρήματα ταξίδεψα και ταξίδευα αντιστοιχούν στον αόριστο και τον παρατατικό.

Η διαφορά των δύο ρηματικών χρόνων δεν βρίσκεται στη διάρκεια του ταξιδιού. Το ταξίδι είχε χρονική διάρκεια δέκα ωρών –κι αυτό δεν αλλάζει.

Η διαφορά τους βρίσκεται στην οπτική γωνία από την οποία ο ομιλητής βλέπει το γεγονός, και στον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος βίωσε τη διάρκειά του.
Το ίδιο ισχύει και τις προτάσεις 2 και 4. Τα ρήματα θα ταξιδέψω και θα ταξιδεύω δεν αλλάζουν τη διάρκεια του γεγονότος. Αλλάζουν την οπτική γωνία από την οποία ο ομιλητής βλέπει το γεγονός.

Με τους ρηματικούς τύπους ταξίδεψα (αόριστος) και θα ταξιδέψω (μέλλοντας συνοπτικός), ο ομιλητής βλέπει το γεγονός σαν μια ολότητα --σαν ένα συμπαγές σύνολο. Δεν ενδιαφέρεται για τις λεπτομέρειες του ταξιδιού, δηλαδή για κάποια ξεχωριστά στάδια της εξέλιξής του. Θα λέγαμε ότι προσπαθεί να… συμπιέσει το γεγονός: Αυτή η οπτική γωνία εκφράζει την συνοπτική θεώρηση του γεγονότος.

Όταν λέμε λοιπόν ότι ο ομιλητής χρησιμοποιεί τον αόριστο ή τον συνοπτικό μέλλοντα δεν προσπαθεί μόνο να τοποθετήσει ένα γεγονός στο παρελθόν ή στο μέλλον. Μας δείχνει και με ποιο τρόπο το αντιμετωπίζει. Αν παρομοιάζαμε το ταξίδι με κείμενο, θα λέγαμε ότι, με τους συνοπτικούς χρόνους, ο ομιλητής παρουσιάζει μια περίληψή του!

Προσέξτε την εικόνα 1. Τα πλαίσια (frames) που βλέπετε (το άλμα ενός αθλητή) αντιστοιχούν στην πορεία του ταξιδιού. Τα πλαίσια 1 και 12 περικλείουν το γεγονός σαν ένα συμπαγές σύνολο.

Τα ενδιάμεσα στάδια του γεγονότος (από το 2 μέχρι και το 11), δηλαδή η εξέλιξή του, δεν ενδιαφέρουν άμεσα τον ομιλητή. Γι’ αυτό, παρουσιάζονται θολά και ξεθωριασμένα.

Καθαρά διακρίνονται μόνο η αρχή και το τέλος.
Συνοπτική θεώρηση των γεγονότων
Εικόνα 1

Οι εξακολουθητικοί χρόνοι



Με τους ρηματικούς τύπους "ταξίδευα' (παρατατικός) και "θα ταξιδεύω" (μέλλοντας εξακολουθητικός), ο ομιλητής βλέπει το γεγονός από διαφορετική οπτική γωνία: Βλέπει να ξεδιπλώνεται μπροστά του η πορεία του ταξιδιού.

Είναι σαν να ζει σχεδόν κάθε στιγμή του. Ο ομιλητής δεν προσπαθεί να τονίσει την αρχή ή το τέλος του ταξιδιού, αλλά τα στάδια της εξέλιξής του. Αυτή η οπτική γωνία εκφράζει την εξακολουθητική (την εξελικτική) θεώρηση του γεγονότος.

Ο ομιλητής, με τον παρατατικό ή τον εξακολουθητικό μέλλοντα, τοποθετεί το γεγονός στο παρελθόν ή στο μέλλον και ταυτόχρονα μας δείχνει με ποιο τρόπο το αντιμετωπίζει. Αν το ταξίδι έμοιαζε με κείμενο, θα λέγαμε ότι ο ομιλητής έχει τη διάθεση να παραθέσει όλες τις λεπτομέρειες (εικόνα 2).
Εξακολουθητικοί χρόνοι
Εικόνα 2
Πολλές φορές, ο ομιλητής χρησιμοποιεί τους εξακολουθητικούς χρόνους, για να δείξει ότι ένα γεγονός επαναλαμβανόταν ή θα επαναλαμβάνεται συνεχώς.

• Σαν αεροσυνοδός, κάθε Κυριακή ταξίδευα για Αμερική.
• Κάθε Δευτέρα πρωί θα κάνουμε γυμναστική!

Οι συντελεσμένοι χρόνοι



1. Είχα ταξιδέψει δέκα ώρες πριν σε συναντήσω [υπερσυντέλικος].
2. Θα έχω ταξιδέψει δέκα ώρες πριν σε συναντήσω [μέλλοντας συντελεσμένος].
3. Έχω ταξιδέψει πολλές φορές με αεροπλάνο [παρακείμενος].

Με τον υπερσυντέλικο (πρόταση 1), ο ομιλητής παρουσιάζει τη χρονική σχέση δύο γεγονότων στο παρελθόν. Δείχνει ότι το πρώτο γεγονός (είχα ταξιδέψει δέκα ώρες) είχε ολοκληρωθεί, είχε συντελεστεί, πριν αρχίσει κάποιο άλλο (πριν σε συναντήσω). Αυτό σημαίνει ότι τα δύο γεγονότα δεν συνέβησαν ταυτόχρονα.

Κάτι ανάλογο ισχύει και τον συντελεσμένο μέλλοντα. Μόνο που εδώ ο ομιλητής παρουσιάζει τη χρονική σχέση δύο γεγονότων στο μέλλον. Το πρώτο γεγονός (θα έχω ταξιδέψει δέκα ώρες) θα έχει ολοκληρωθεί πριν αρχίσει το επόμενο (πριν σε συναντήσω).

Παρά το γεγονός ότι ο παρακείμενος ανήκει στους συντελεσμένους τύπους του ρήματος, δεν έχει και πολλά κοινά σημεία με τον υπερσυντέλικο. Με τον υπερσυντέλικο, ο ομιλητής τοποθετεί ένα γεγονός στο μακρινό παρελθόν και συνήθως πριν από κάποιο άλλο, που συνέβη κι αυτό στο παρελθόν.
Με τον παρακείμενο όμως παρουσιάζει ένα γεγονός που συνέβη στο παρελθόν, αλλά συνεχίζει να παραμένει ενεργό τη στιγμή που μιλάει (δηλαδή στο παρόν) ή είναι πιθανόν να ξανασυμβεί. Αυτός είναι ο λόγος που βλέπετε τον παρακείμενο να έχει λίγο από το χρώμα του παρελθόντος και λίγο από το χρώμα του παρόντος. Δείτε την πρόταση 4:

4. Ο Γιάννης Πάριος έχει τραγουδήσει τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη.

Με την πρόταση 4, εννοούμε ότι ο Γιάννης Πάριος είναι ένας εν ενεργεία τραγουδιστής (συνεχίζει να τραγουδά τη στιγμή που μιλάμε) και ότι δεν αποκλείεται να ξανατραγουδήσει τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη.

5. Έχω ταξιδέψει πολλές φορές με αεροπλάνο.
Με τη φράση έχω ταξιδέψει, ο ομιλητής αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο να ταξιδέψει κι άλλες φορές με αεροπλάνο.

Στην πρόταση 6, με το ρήμα έχεις πάει (παρακείμενος) ο ομιλητής εννοεί ότι –τη στιγμή που μιλάει- εκτίθενται τα έργα του Θεοτοκόπουλου στην Πινακοθήκη. Επομένως, ο συνομιλητής του μπορεί ακόμη να τα δει.

Αν όμως τα έργα δεν εκτίθενται πλέον, θα χρησιμοποιήσει τον ρηματικό τύπο της πρότασης 7 (αόριστο).

6. Έχεις πάει στην έκθεση των έργων του El Greco στην Πινακοθήκη;
7. Πήγες στην έκθεση των έργων του El Greco στην Πινακοθήκη;
M
M