Το ποιητικό αίτιο
Στην εικόνα, βλέπετε δύο ποδοσφαιριστές. Περιγράφοντας αυτή τη σκηνή, θα λέγαμε:
1. Ο ποδοσφαιριστής Α ανατρέπει τον Β.
Το Υποκείμενο όμως δεν συμβολίζει πάντοτε μια οντότητα που δρα --μια οντότητα που αποτελεί αφετηρία της ενέργειας του ρήματος.
Μπορεί να αποτελεί και μια οντότητα που δέχεται τη δραστηριότητα η οποία πηγάζει (έχει ως αφετηρία) μια άλλη οντότητα.
2. Ο ποδοσφαιριστής Β ανατρέπεται από τον Α. (Εικόνα 2)
Εικόνα 1
Στην πρόταση 1, η φράση "ο ποδοσφαιριστής Α" λειτουργεί ως Υποκείμενο: αφετηρία της δραστηριότητας που συμβολίζει το ρήμα "ανατρέπει".
Η φράση "ο ποδοσφαιριστής Β" λειτουργεί ως Αντικείμενο-αποδέκτης της δραστηριότητας (διάγραμμα 1).
Το βέλος (που συμβολίζει το ρήμα) και το πλαίσιο του υποκειμένου είναι το ίδιο έντονα, αφού το ρήμα "ανατρέπει" παρουσιάζει τη δραστηριότητα του Υποκειμένου (ο ποδοσφαιριστής Α).
Στην πρόταση 2, η φράση "ο ποδοσφαιριστής Β" αποτελεί την κατάληξη της δραστηριότητας που συμβολίζει το ρήμα.
Η αλλαγή της διάθεσης του ρήματος από ενεργητική σε παθητική δείχνει ότι το Υποκείμενο (ο ποδοσφαιριστής Β) δεν «παράγει» τη δραστηριότητα αλλά ότι την «υφίσταται», τη δέχεται.
Αφετηρία της δραστηριότητας παραμένει "ο ποδοσφαιριστής Α". Η προθετική φράση "από τον Α" λειτουργεί ως ποιητικό αίτιο.
Το ποιητικό αίτιο δηλώνει την αφετηρία ή την αιτία της δραστηριότητας που δέχεται, υφίσταται) το Υποκείμενο (διάγραμμα 2).
Εικόνα 2
Βλέπετε μάλιστα ότι το βέλος, που συμβολίζει τη δραστηριότητα και το ποιητικό αίτιο, που συμβολίζει την αφετηρία της δραστηριότητας (από τον Α) είναι το ίδιο έντονα.
Ο λόγος είναι απλός: Το υποκείμενο (ο ποδοσφαιριστής Β), παρ’ όλο που δέχεται-υφίσταται την ενέργεια, συμφωνεί με το ρήμα (ανατρέπεται) στο πρόσωπο και στον αριθμό.
Αυτό σημαίνει ότι εξακολουθεί να παίζει σημαντικό ρόλο στη σκηνή που παρουσιάζει η πρόταση 2. Τόσο σημαντικό μάλιστα, που ακόμη και αν έλειπε το ποιητικό αίτιο, δεν θα αλλοιωνόταν η οργάνωση της πρότασης:
3. Ο ποδοσφαιριστής Β ανατρέπεται και ο διαιτητής σφυρίζει φάουλ.
