Σκέψη, όραση, και προσοχή

Μορφή και φόντο

Η προσοχή ως νοητικό φαινόμενο διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο τόσο στην επικοινωνία μας με το περιβάλλον, όσο και στη σχέση με τον εαυτό μας.

Μας δίνει τη δυνατότητα να απομονώνουμε τις περιττές πληροφορίες και να επικεντρωνόμαστε σε ένα μόνο συγκεκριμένο αντικείμενο στον εξωτερικό κόσμο, ή σε μια μόνο ιδέα ή συναίσθημα που προέρχεται από τον εσωτερικό μας κόσμο.

Η προσοχή υπόκειται συνήθως στον έλεγχο της θέλησής μας, γεγονός που επιβεβαιώνεται από εκφράσεις όπως: “κατευθύνω την προσοχή μου” ή “επικεντρώνομαι σε κάτι".

Χάρη στην προσοχή, η περιοχή που καταλαμβάνει ένα αντικείμενο (ένα πρόσωπο, ένα γεγονός, ή μια κατάσταση) στον χώρο μετατρέπεται σε κέντρο ή εστία, ενώ όλα τα υπόλοιπα πρόσωπα, αντικείμενα κτλ. βρίσκονται στην περιφέρεια, είναι πιο θολά και αποτελούν το φόντο (το υπόβαθρο).

Εικόνα 1: Η μορφή και το φόντο

Στην εικόνα 1, για παράδειγμα, η λευκή κουκκίδα επιλέγεται --από όλους σχεδόν τους παρατηρητές-- ως μορφή που προβάλλει από ένα μαύρο φόντο. Πολύ δύσκολα θα έλεγε κάποιος ότι βλέπει μια μαύρη μορφή απέναντι σ' ένα λευκό φόντο.

Η εναλλαγή μορφής και φόντου

Αν θέλετε να πειραματιστείτε με τη μορφή και το φόντο, προσέξτε την εικόνα 2. Βλέπετε μια αναπαραγωγή της αντιστρεπτής εικόνας που επινόησε ο Δανός ψυχολόγος Έντγκαρ Ρούμπιν (Edgar Rubin, 1886-1951).

Χαρακτηρίζεται «αντιστρεπτή», επειδή δεν μπορούμε να δούμε ταυτοχρόνως όλες τις μορφές που περιέχει.

Παρατηρώντας την, θα διακρίνετε: ή ένα μαύρο κύπελλο ή δύο λευκά αντικριστά πρόσωπα. Ό, τι και αν επιλέξετε να δείτε, ένα είναι γεγονός: Δεν μπορείτε να δείτε ταυτοχρόνως και το κύπελλο και τα πρόσωπα!

Αν εστιάσετε την προσοχή σας στο μαύρο κύπελλο, τα λευκά σχήματα θα αποτελέσουν το φόντο από το οποίο θα ξεπροβάλει ως μορφή το κύπελλο.

Αν εστιάσετε την προσοχή σας στα λευκά αντικριστά πρόσωπα, το μαύρο χρώμα θα μετατραπεί σε φόντο από το οποίο θα προβάλουν οι δύο αντικριστές μορφές.

Εικόνα 2

Αυτό σημαίνει ότι η μορφή και το φόντο έχουν συμπληρωματική σχέση μεταξύ τους:

• Δεν υπάρχει μορφή χωρίς φόντο.
• Το φόντο δεν έχει καμιά αξία χωρίς τη μορφή.

Με άλλα λόγια, δεν υπάρχουν μόνο μορφές· όπως δεν υπάρχει μόνο φόντο.

Στον πίνακα 1 παρουσιάζονται τα γνωρίσματα αλλά και οι διαφορές της μορφής και του φόντου.

Πίνακας 1

Το φόντο ως σημείο αναφοράς

Η αλληλεπίδραση μορφής και φόντου σε καμιά περίπτωση δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί περιστασιακή. Απεναντίας, αποτελεί θεμελιακό γνώρισμα της προσοχής, της αντίληψης, επομένως και της γνώσης μας για τον έξω κόσμο.

Γι' αυτό τον λόγο, η λειτουργική σχέση μορφής και φόντου αποτυπώνεται συνεχώς και στη γλώσσα. Ας διαβάσουμε τα δύο κλασικά πλέον παραδείγματα της Γνωσιακής Γραμματικής:

1. Το Α βρίσκεται πάνω από το Β. (Εικόνα 3)
2. Το Β βρίσκεται κάτω από το Α. (εικόνα 4)

Åéêüíá 3

Εικόνα 4

Ενώ αυτές οι δύο εκφράσεις δηλώνουν την ίδια διάταξη των “αντικειμένων” Α και Β στον χώρο, διαφέρουν σημασιολογικά, επειδή εκφράζουν διαφορετικές επιλογές του ομιλητή.

Στην πρόταση 1, "το Α" αποτελεί τη μορφή ως προς "το Β", που είναι το φόντο.
Το "Β", με το έντονο περίγραμμα, είναι το σημείο αναφοράς (ή το πλαίσιο αναφοράς) του "Α".

Στην πρόταση 2, μορφή είναι "το Β", και σημείο αναφοράς (πλαίσιο αναφοράς), δηλαδή φόντο, αποτελεί "το Α", με το έντονο περίγραμμα.

Παραδείγματα

1. Η Χαλκίδα βρίσκεται βορείως της Αθήνας.
2. Η Αθήνα βρίσκεται νοτίως της Χαλκίδας.

Στην πρόταση 1 "η Χαλκίδα" αποτελεί τη μορφή, ενώ "η Αθήνα" λειτουργεί ως σημείο αναφοράς.

Στην πρόταση 2 "η Αθήνα" αποτελεί τη μορφή, ενώ "η Χαλκίδα" είναι το σημείο αναφοράς.

Προσέξατε ότι στις προτάσεις 1 και 2 η μορφή λειτουργεί ως Υποκείμενο;

Για την επιλογή οπτικής γωνίας και τη διάταξη των μετεχόντων, μπορείτε να ανατρέξετε στην ενότητα: Απλά μαθήματα προοπτικής.

Η μορφή και το φόντο στην πρόταση

Οι βασικοί όροι της πρότασης

Πριν συνεχίσουμε σ' αυτή την ενότητα, καλό είναι να θυμηθούμε ότι το Υποκείμενο και το Αντικείμενο αποτελούν τους βασικούς μετέχοντες σε μια δραστηριότητα.

Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο τους θεωρούμε βασικούς όρους ή βασικά συστατικά της πρότασης. Θα λέγαμε μάλιστα ότι αποτελούν τους εστιακούς μετέχοντες σε μια δραστηριότητα.

Τα υπόλοιπα συστατικά --πολλά από τα οποία εντάσσονται στους προσδιορισμούς-- παίζουν μάλλον δευτερεύοντα ρόλο και γι' αυτό θεωρούνται προαιρετικά ή περιφερειακά.

Εικόνα 5

Εικόνα 6

Το Υποκείμενο ως μορφή

Ενώ όμως το Υποκείμενο και το Αντικείμενο αποτελούν κατά κανόνα την αφετηρία και το τέρμα μιας δραστηριότητας, δεν ταυτίζονται πάντα με τους αρχετυπικούς ρόλους του Δρώντος και του Πάσχοντος.

Στην πρόταση "Το σπίτι μας στη Νάξο έχει δύο μπαλκόνια προς τη θάλασσα", "το σπίτι" είναι ένας ουδέτερος μετέχων, αλλά λειτουργεί ως Υποκείμενο.

Αυτό σημαίνει ότι: επιλέγοντας έναν μετέχοντα ως Υποκείμενο είναι σαν να εστιάζουμε πάνω σ' αυτόν έναν προβολέα. Με αυτό τον τρόπο κατευθύνουμε την προσοχή του αναγνώστη ή του ακροατή στον μετέχοντα (στον αρχετυπικό ρόλο) που επιλέξαμε.

Πρωτοτυπικά, βέβαια, το Υποκείμενο είναι ένας Δρων / Δράστης, και αποτελεί αφετηρία της ενέργειας ενός ενεργητικού ρήματος. Κανονικά δηλαδή πρόκειται για ένα μεταβατικό υποκείμενο.

Συμπέρασμα

Κοινό γνώρισμα των Υποκειμένων --ανεξάρτητα από τη διάθεση των ρημάτων-- είναι να αποτελούν τη μορφή στο πλαίσιο της πρότασης.

Στα παραδείγματα που ακολουθούν, βλέπετε το Υποκείμενο (με τα έντονα γράμματα) ως μορφή στο πλαίσιο της πρότασης:

1. Ο άντρας κοίταξε τη γυναίκα με ένα άτολμο χαμόγελο. (Εικόνα 5)

2. Η γυναίκα χάρισε στον άντρα ένα βλέμμα ήρεμης αφοσίωσης. (Εικόνα 6)

Η επιλογή οπτικής γωνίας με το Υποκείμενο

Παρατηρήστε ότι η αλλαγή οπτικής γωνίας στις δύο σκηνές"φωτίζει" το πρόσωπο στο οποίο αποδίδουμε συμβολικά τον ρόλο του Υποκειμένου. (Εικόνες 5 και 6).