Τα είδη των προτάσεων
ως προς τη δομή

Η απλή πρόταση




Ίσως μας ξενίζει η λέξη "δομή" στον βασικό τίτλο. Ο όρος αυτός χρησιμοποιείται ελάχιστα στις σχολικές γραμματικές: αναφέρεται --αποκλειστικά σχεδόν-- στο κεφάλαιο που καλύπτει τα "είδη των προτάσεων".

Ουσιαστικά όμως η δομή της πρότασης έχει άμεση συνάφεια με τη σύνταξη, δηλαδή με τον τρόπο με τον οποίο σχετίζονται οι μετέχοντες σε μια πρόταση.

Αν παρομοιάσουμε μάλιστα την πρόταση με μια "στοιχειώδη μορφή αφήγησης", έχουμε τη δυνατότητα να επιλέξουμε --ανάλογα με το είδος της δραστηριότητας που παρουσιάζουμε-- ποιες και πόσες οντότητες (μετέχοντες) θα συμπεριλάβουμε σ’ αυτήν.
Κάθε φορά που προσθέτουμε μια νέα οντότητα ή έναν προσδιορισμό χρόνου, τόπου κτλ, η αφήγησή μας γίνεται πιο πολύπλοκη. Αυτό σημαίνει ότι μια πρόταση μπορεί να είναι απλή ή να γίνει σύνθετη, επαυξημένη, ή σύνθετη και επαυξημένη.

Αν επιλέξουμε η πρότασή μας να περιέχει μόνο τους βασικούς μετέχοντες, τότε τη χαρακτηρίζουμε απλή (πίνακας 1).
Η δομή της απλής πρότασης
Πίνακας 1
Παραδείγματα


1.  Το πλοίο φεύγει.
2.  Ο τερματοφύλακας έδιωξε την μπάλα.
3.  Ο Άρης χάρισε ένα βιβλίο στην Αλεξία.
4.  Ο διαιτητής ήταν δίκαιος.
2.  Το δέντρο χτυπήθηκε από τον κεραυνό.

Δεν είναι δυνατό όμως να εκφραστεί η ανθρώπινη σκέψη και κατ' επέκταση η αντίληψή μας για τον κόσμο μόνο με απλές προτάσεις.
Σκεφτείτε έναν κόσμο όπου οι άνθρωποι θα επικοινωνούσαν μόνο μ’ αυτές…
Ή σκεφτείτε --ακόμη χειρότερο-- έναν διεστραμμένο δικτάτορα που θα αποφάσιζε να επικοινωνούν οι υπήκοοί του (να γράφουν και να μιλούν) μόνο με απλές προτάσεις!

Φαντάζεστε τι θα μπορούσε να συμβεί; Πραγματικός εφιάλτης…
Απλή και σύνθετη πρόταση
Πίνακας 2

Από την απλή στη σύνθετη πρόταση




Αν στη δραστηριότητα που περιγράφουμε μετέχουν περισσότερα πρόσωπα, μπορούμε να προσθέσουμε (ανάλογα με την περίπτωση) Υποκείμενα ή Αντικείμενα.

Αν στόχος μας να παραθέσουμε περισσότερες ιδιότητες σχετικά με ένα πρόσωπο, μια δραστηριότητα, ή μια κατάσταση, προσθέτουμε Κατηγορούμενα.
Παραδείγματα


1.  Η Μαρία και η Μαργαρίτα γελάνε. [Υποκείμενα]
2.  Η Μαρία, ο Γιώργος, ο Γιάννης και η Μαργαρίτα ήταν φίλοι. [Υποκείμενα]
3.  Ο Έκτορας τηλεφώνησε στη Μαρία και τον Δημήτρη. [Αντικείμενα]
4.  Ο Έκτορας και ο Άρης συνάντησαν τον Νίκο και τον Γιώργο [Υποκείμενα και Αντικείμενα]
5.  Η Μαρία είναι όμορφη και έξυπνη. [Κατηγορούμενα]

Από την απλή
στην επαυξημένη πρόταση




Για τη μετάβαση στην επαυξημένη πρόταση αρκεί να επισυνάψουμε προσδιορισμούς στο Υποκείμενο, στο ρήμα, στο Αντικείμενο, στο Κατηγορούμενο, ή σε όλα συγχρόνως.

Παραδείγματα

1.  Το φαγητό ήταν πολύ καλό.
2.  Ένα καλό βιβλίο είναι πάντα πολύτιμος φίλος.
3.  Πηγαίνουμε στη Σίφνο με το ταχύτερο πλοίο.
4.  Η Στέλλα και ο  Άρης συνάντησαν χθες τον Θανάση και τη Μαρία στο σπίτι τους στην Καλαμάτα.
5.  Ο Έκτορας είναι δραστήριος, αποτελεσματικός, και πάρα πολύ έξυπνος.
Με αυτό τον τρόπο διαμορφώνουμε το σκηνικό μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται η δραστηριότητα, ή πλουτίζουμε τις ιδιότητες των προσώπων και των δραστηριοτήτων.

Όσο περισσότερες λεπτομέρειες προσθέτουμε, τόσο περισσότερο ειδικεύουμε τις πληροφορίες που αφορούν τους μετέχοντες ή τις δραστηριότητες που περιγράφουμε.

Μπορεί μια πρόταση να είναι συγχρόνως σύνθετη και επαυξημένη;




Μην ξεχνάτε ότι μπορούμε να κάνουμε σύνθετη μια απλή πρόταση (προσθέτοντας ισοδύναμες φράσεις, που λειτουργούν ως Υποκείμενα, ως Αντικείμενα, ή ως Κατηγορούμενα).

Επιλέον, μια απλή πρόταση μπορεί να γίνει επαυξημένη (επισυνάπτοντας προσδιορισμούς στο Υποκείμενο, στο Αντικείμενο, στο ρήμα, και στο Κατηγορούμενο).
Επομένως, έχουμε τη δυνατότητα να προσθέσουμε ισοδύναμες φράσεις και συγχρόνως να επισυνάψουμε σ’ αυτές προσδιορισμούς.

Η πρόταση που προκύπτει είναι σύνθετη και επαυξημένη.

Παραδείγματα


1.  Ο Γιώργος θα αγοράσει ένα οικόπεδο. [Απλή πρόταση]
2.  Ο Γιώργος και ο Νίκος θα αγοράσουν ένα οικόπεδο. [Σύνθετη πρόταση]
3.  Ο Γιώργος θα αγοράσει ένα οικόπεδο στον Άγιο Στέφανο. [Επαυξημένη πρόταση]
4.  Ο Γιώργος, ο γιατρός, και ο Νίκος ο φίλος του θα αγοράσουν ένα οικόπεδο στον Άγιο Στέφανο, κοντά στον σταθμό του τρένου. [Σύνθετη και επαυξημένη πρόταση]

Οι ελλειπτικές προτάσεις




Ελλεπτικές ονομάζουμε τις προτάσεις από τις οποίες παραλείπουμε μία ή περισσότερες φράσεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι φράσεις αυτές αποτελούν βασικά συστατικά της πρότασης.

Χρειάζεται όμως μια διευκρίνιση: Όπως όλες οι προτάσεις (απλές, σύνθετες, επαυξημένες) έτσι και οι ελλειπτικές εκφωνούνται ή γράφονται μέσα σε ένα περιβάλλον επικοινωνίας. Δεν υπάρχουν απομονωμένες με τη μορφή που τις διαβάζουμε (ως παραδείγματα) στα βιβλία της Γραμματικής.
Στις ελλειπτικές προτάσεις μπορούμε να παραλείψουμε ονοματικές φράσεις που έχουν ρόλο Υποκειμένου, Αντικειμένου, Κατηγορουμένου. Μπορούμε να παραλείψουμε ακόμη και ρηματικές φράσεις.
Παραδείγματα


1.  Δεν χρειάζομαι το τηλέφωνό σου. Έχω το δικό μου [τηλέφωνο].
2.  Η Αλεξία αγόρασε τα κόκκινα μποτάκια και η Νατάσα τα κόκκινα [μποτάκια].
3.  Ο διευθυντής κοίταζε τον υπάλληλο όπως ο ελέφαντας [κοιτάζει] το μυρμήγκι.
4.  Η Στέλλα έχει γενέθλια τον Αύγουστο, ο Παναγιώτης [έχει γενέθλια] τον Μάιο.
5.  Ο Νίκος δεν έλυσε τις ασκήσεις, αλλά δεν ξέρω το γιατί [δεν έλυσε τις ασκήσεις].
6.  Το λεωφορείο θα περάσει, αλλά δεν ξέρω πότε [θα περάσει].

Ελλειπτικές προτάσεις: Η απόλυτη εστίαση



Με τις ελλειπτικές προτάσεις έχουμε τη δυνατότητα να απομονώσουμε και να αποκρύψουμε όλες τις φράσεις που θα μπορούσαν να αποσπάσουν την προσοχή του αναγνώστη από την εστία στην οποία επιδιώκουμε να στρέψουμε την προσοχή του.
Παράδειγμα


Μια κριτική ανάλυση είναι υποχρεωμένη να καταλήγει σε κάποιες θετικές ελπίδες αν όχι προτάσεις, διαφορετικά θα κινδύνευε να την περάσουν για άγονα αρνητική. Εδώ λοιπόν περισσότερο [...] ταιριάζει η ωραία, λαβωμένη σκέψη του αδικοχαμένου Βόλτερ Μπένγιαμιν: "Μόνο για χάρη αυτονών που είναι στερημένοι από κάθε ελπίδα, μας έχει δοθεί η ελπίδα". Παράδοξη, αλήθεια, εποχή κι αυτή! Θριαμβεύτρια κι απελπισμένη...".
Η τελευταία περίοδος του κειμένου είναι ελλειπτική: Περιέχει μόνο δύο επίθετα. Ο Τερζάκης αποσιωπά το συνδετικό ρήμα και το Υποκείμενο.

Επιλέγει να εστιάσει την προσοχή μας μόνο στα δύο Κατηγορούμενα --στους δύο αντιφατικούς χαρακτηρισμούς της εποχής μας: "Θριαμβεύτρια κι απελπισμένη...".

Αυτό σημαίνει ότι με την παράλειψη του Υποκειμένου και του ρήματος, εξασφαλίζεται η συνοχή των δύο τελευταίων προτάσεων, καθώς η προτελευταία και η τελευταία έχουν το ίδιο Θέμα ("Παράδοξη εποχή").
Άγγελος Τερζάκης, Ένας Μεταβαλλόμενος Κόσμος,
Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα, 1983, σ. 155

Αφορμή για έρευνα



Η ταξινόμηση των προτάσεων ως προς τη δομή παρουσιάζει αρκετές διαφοροποιήσεις τόσο στις σχολικές όσο και στις εξωσχολικές Γραμματικές της ελληνικής γλώσσας.

Για παράδειγμα, στη Γραμματική των Holton, Mackridge, Φιλιππάκη αυτή η διάκριση δεν αναφέρεται.

Στη Γραμματική του Τσολάκη (σ. 581) οι προτάσεις διακρίνονται σε απλές, σύνθετες, και ελλειπτικές. Ενώ στη Γραμματική των Κλαίρη-Μπαμπινιώτη (σ. 552) οι προτάσεις διακρίνονται σε απλές και επαυξημένες.
Η ίδια διαπίστωση ισχύει και για τις σχολικές Γραμματικές. Ακόμη και αν η θεωρητική αφετηρία των συγγραφέων τους είναι κοινή, οι διαφορές στην αντιμετώπιση των προτάσεων ως προς τη δομή είναι εμφανείς.

Οφείλουμε βέβαια να αναγνωρίσουμε ότι η ταξινόμηση των προτάσεων ως προς τη δομή αποτελεί ένα από τα πλέον σημαντικά διδακτικά εργαλεία για τη δημιουργική επικοινωνία των μαθητών με τον γραπτό --κυρίως-- λόγο. 

Γι' αυτό, θα ήταν αναγκαία η μελέτη του τρόπου με τον οποίο παρουσιάζονται --κατ' αρχάς στις σχολικές Γραμματικές-- οι διαφορές στην ταξινόμηση των προτάσεων ως προς τη δομή.
M
M